"Uzun Dönemli Kalkınmanın ve Üçüncü Beş Yıllık Kalkınma Planının Temel Hedefleri ve Stratejisi", kalkınmanın ve kalkınma planlamasının anayasal temelleri ile ülkenin temel sorunları ve kalkınma potansiyeli göz önünde tutularak hazırlanmıştır. Ayrıca Katma Protokol'a, Türkiye'nin perspektif dönemde sanayileşmiş toplumlar arasında yer alma hedefini gerçekleştirecek yönde ve özellikle sanayileşme açısından uygulamada esneklik verileceği göz önünde tutulmuştur.

Bu stratejide genel hedefler seçilirken bugün AET ülkeleri arasında, belirgin bazı verilere göre en az gelişmişlik düzeyinde bulunan ülkenin fert başına gelir düzeyi ve ekonomik yapısı somut bir örnek olarak alınmıştır. Bu gelir düzeyi ve ekonomik yapı üç nedenle benimsenmiştir:

(1)Türkiye'nin milli güvenlik politikası, böyle bir gelişmişlik düzeyine ulaşmayı zorunlu kılmaktadır.

(2)Benimsenen gelir düzeyi ve ekonomik yapının gereği olarak 22 yıllık dönemde öngörülen hedefler, stratejik ilkelere uygun politikalar izlendiği ve planlama araçlarının etkin kullanımı sağlandığı taktirde gerçekleşebilir hedeflerdir.

(3)Ayrıca bu hedefler Türkiye'nin AET içinde ulusal bütünlüğünde ve öz yararlarından kaybetmeden kalkınma olanağı sağlayacak niteliktedir.

I. ve II. Planlarda öngörülüp gerçekleştirilemeyen ve yeniden toplu olarak ele alınmış bulunan "Reformlar"ın bu stratejide ayrıntılarına girilmemiş, yalnızca esasları ve sistem içinde yerleri belirtilmiştir. Gerçekte reformlar anayasanın buyruğu ve kalkınma planlamasının vazgeçilmez bir parçasıdır. Bu nedenle, iktisadi, sosyal ve kültürel ve kalkınmayı hızlandırmak için bu reformların en kısa zamanda gerçekleştirilmesi zorunlu görülmüştür.

Stratejide ulusal, kültürel bütünleşmenin, sosyal dayanışmanın, duyarlı ve etken bir kamu yönetiminin stratejik ilkelerle özdeşleşmiş sistemli çabaları ile gerçekleştirilmesi öngörülmüştür. Kişi mutluluğunun ve manevi huzurun asgari koşulları güçlenmiş bir ulusun güvenliği ve özgürlüğü içinde sağlanacağı doğal olduğundan, savunma çabaları ile gelişme arasında bir denge kurularak, savunma gücünün modernleştirilmesi, kalkınmanın koşullarından biri olarak benimsenmiştir.

Uzun dönem için öngörülen gelir düzeyini ve ekonomik yapıyı sağlamada, kamu ve özel teşebbüsle birlikte yer veren karma ekonomi sistemi esas olacaktır. Planlar kamu kesimi için emredici, özel kesim için yol gösterici nitelik taşıyacaktır.

Sanayileşmeyi zorunlu kılan diğer bir etken de Türkiye' nin sanayileşmiş ülkelerden oluşan AET' ye katılma yolunda yaptığı siyasal tercihtir.

Sanayileşmenin amacı daha çok tüketim malları sanayiine dönük, nispeten geri üretim teknolojileri kullanan, genellikle küçük üretim birimlerinden kurulu Türk sanayiinde yapısal bir değişikliği ifade etmektedir. Bu yapısal değişiklik ileriyi ve geriyi besleme etkisi güçlü ara malı sanayileri ile teknoloji üretiminde itici ve özendirici bir niteliği olan, aynı zamanda dış kaynaklara bağlılığı hafifleten yatırım malı ve mühendislik sanayilerine ağırlık verilerek, bu dallardaki üretimin toplam sanayi üretimi içindeki payının artması ve bunların dış rekabete olanak verecek niteliklerde kurulup geliştirilmeleri ile sağlanacaktır.

Dış kaynaklara bağlılığın azalması, mal ihracatının artması, çeşitlenmesi ve toplam içinde sanayi malı ihracatının ağırlık kazanması ile gerçekleştirilecektir. Ayrıca kalkınmanın gerektirdiği ara malı ve yatırım mallarının gittikçe artan ölçülerde yurt içinden karşılanması sağlanacaktır. Aksi halde, dış ticaret açığı, görünmeyen kalemlerdeki gelişmeler ve dış yardım ile karşılanmak durumu sürecektir. Bu nedenle dış kaynaklara bağlılığın azaltılması sanayileşmeyle sağlanacaktır.

Anayasa' nın 41. Maddesi "iktisadi ve sosyal hayat, adalete, tam çalışma esasına .... göre düzenlenir", "42. Maddesi ise "çalışma herkesin hakkı ve ödevidir" hükmünü getirmekte ve herkese iş olanağı sağlanması konusunda devlete ödev vermektedir.

İstihdam sorununun kısa dönemde tüm üretken sektörlerde emek-yoğun teknolojilere yönelerek, ya da işsizlik sigorta sistemini kurup yaygınlaştırarak çözümlemeye çalışmak, sanayileşerek kalkınma amacı ile çelişebileceği gibi, uzun dönemde istihdamı yeterince arttırma olanağını da ortadan kaldıran bir tutum olacaktır. Bu nedenle istihdam sorununun kesin çözümü, hızlı bir sanayileşmedir. Hızlı bir kalkınma ve sanayileşme çabasıyla bile istihdam sorunu ancak 1990'larda çözümlenecektir. Dolayısıyla 3., 4. ve 5. Plan dönemlerinde istihdam baskısını azaltmak için inşaat ve hizmet sektörlerinde emek-yoğun tekniklerin kullanılması gerekmektedir.

Fertler arasında gelir bölüşümünde ve yöreler arası gelişmişlik farklarını kısa dönemde ortadan kaldırmaya çalışmak, ekonomik bakımdan etkin olmayan kaynak dağılımına yol açarak uzun dönemde sermaye birikimini ve ekonomik gelişmeyi yavaşlatabilir. Bu nedenle milli ölçekteki üretken yatırımların yer seçiminde öncelikler, perspektif dönem boyunca ekonomik kriterlere göre verilmelidir. Bunun yanında az gelişmiş yörelerin potansiyellerini ve kaynaklarını değerlendirmede özel çaba gösterilmesi ve mahalli idarelerin ortak mahalli hizmet ve yatırımlar açısından etkin çalışmalarının sağlanması gerekmektedir.

Yöresel gelişmişlik farklarının uzun dönemde giderilmesi, dengeli ve fonksiyonel bir yerleşme ve şehirleşme düzeninin geliştirilmesi, uzun dönemde erişilmesi gereken amaçlardandır.

Sorunların çözümlenerek bu amaçların gerçekleştirilmesi ekonominin temel hedef alınan gelişme düzeyine ve yapıya ulaştırılması, kalkınmanın 1995 yılına kadar uzanan bir perspektif içinde ele alınmasını zorunlu kılmaktadır.

Sanayi üretimi içinde ara malları üretimi ile yatırım ile dayanıklı tüketim mallarına büyük ağırlık verilmesi öngörülmektedir.15 yıllık dönemde madencilik üretiminin yılda ortalama %12.9 artacağı yatırım ve dayanıklı tüketim malları üretimindeki ortalama artış hızı hedefi ise %13.4 tür.

Elektrik enerjisi üretim artış hızı 15 yılda ortalama % 12 artması ve 1987 de fert başına elektrik üretiminin 1090 Kwh dolayında olması hedeflenmektedir.

İç tasarrufların 1972-1987 döneminde % 11.8 ve bu dönemi izleyen 8 yılda % 10.1' lik artış hedeflenmiştir. Söz konusu iç tasarruf düzeylerine erişilmesi marjinal tasarruf eğiliminin III, Plan döneminde % 38, ve bu plan dönemini izleyen 18 yılda % 33 yakınlarında tutulmasıyla sağlanabilecek ve böylece 1972' de % 19.6 olan ortalama tasarruf oranı 1977' de % 25.4' e, 1987' de % 30.5' e, 1995' te % 31.7' ye yükselmiş olacaktır. Ortalama tasarruflar III. Plan dönemi ortalaması olarak GSMH' nin % 23.3' ü ölçüsündedir. 1972-1987 dönemi bir bütün olarak ele alındığında ortalama tasarruf oranı % 27.7' yi bulmaktadır.

Tasarruflar, bu ölçüde arttırılmadığı ve büyüme hızı hedefi 1962-1972 döneminde gerçekleşen % 6.9' luk hız dolayında tutulduğu taktirde, 1987' de erişilebilecek fert başına gelir düzeyinin hedef alınan 860 dolar yerine 680 dolar, 1995' te erişilecek gelir düzeyinin de hedef alınan 1500 dolar yerine 970 dolar olabileceği hesaplanmaktadır. Böyle bir gelişme temposuyla Türkiye' nin sanayileşme, istihdam ve dengeli yöresel yerleşme ve şehirleşme sorunlarını çözemeyeceği açıktır.

Toplam yatırım düzeyi 15 yılda ortalama % 11.2, 1987-1995 döneminde ise yılda ortalama % 10.2' lik artış hedeflenmiştir. Böylece Türkiye' nin sabit sermaye stoku 1995' te 1972' dekinin yaklaşık olarak 8-9 katına erişebilecektir.

Sabit sermaye yatırımlarının sektörel yatırımlarında ise sanayi sektörü lehine önemli bir değişiklik izlenecektir. 1972-1995 döneminde sanayi yatırımlarının toplam sermaye yatırımlarının yaklaşık yarısını oluşturacağı sanılmaktadır. 23 yıllık perspektifte hizmet yatırımlarının genel toplamın % 42' si düzeyinde tutulması gerekli görülmektedir. Öte yandan tarım sektörü yatırımlarının nispi payının sürekli bir azalış göstermesi beklenmektedir.

V. Plan döneminde bir yandan dış ticaret açığının 750 milyon dolar dolayında tutulması, öte yandan artması beklenen görünmeyen gelirler (başlıca işçi dövizleri ve turizm gelirleri) 1982' den itibaren Türkiye' nin dış borç yükünü azalması olanağını yaratabilecektir. İhracatın arttırılmasında en önemli katkının sanayi sektöründen geleceği ve 1972' de toplam ihracatın % 23' ünü oluşturan sanayi ürünleri payının, 1987' de % 64' e yükselmesi hedeflenmiştir.

1970 devalüasyonunun ve 1970-1971 yıllarında batı ekonomilerindeki parasal bunalımların da etkisiyle ani yükselmeler göstermiş olan işçi dövizlerinde gelecek 15 yıllık dönemde hızlı artışlar beklenmiştir.

Şehirleşme hızının 1972-1987 döneminde ortalama 5.9 yakınlarında olacağı tahmin edilmiştir. Böylece 1972 Türkiye' sinde nüfusun % 38' i şehir, % 68' i kır kesiminde iken; 1977' de nüfusun % 47' sini şehir, % 53' ü kır; 1987' de % 67' sinin şehir, % 38' inin kır; 1995' te % 75' inin şehir, % 25' inin kır kesiminde yerleşmesi beklenmiştir. Bu ölçüleri aşmayan bir şehirleşme, kır ve şehir kesiminde yaratılacak ek istihdam olanakları ile tutarlı olmakta ve şehirleşme fonksiyonel bir nitelik kazanmaktadır.

İşgücü katılma oranları 1972' de kır kesiminden % 38, şehir kesiminden % 38, tüm yurt içi nüfustan % 38 iken yine, 1977' de kır kesiminden % 38, şehir kesiminden % 38, tüm yurt içi nüfustan % 38; 1987' de kır kesiminden % 38, şehir kesiminden % 39, tüm yurt içi nüfustan % 39 ve 1995' te kır kesiminden % 38, şehir kesiminden % 41, tüm yurt içi nüfustan % 40 olarak hedeflenmiştir.

İşgücü arzı, yaklaşık olarak nüfus artışına denk (% 2.6) bir hızda artarak 1987' de 1.0 milyon kişiye ulaşırken, tarım sektöründe çalışanlar sayısının azalarak 8.0 milyon kişiye düşmesi ve gizli işsizliği azalması beklenmiştir. Çalışan 19.0 milyon kişiden 8.0 milyonuna (% 42) tarımda, 3.4 milyonuna (%18), sanayide, 7.6 milyonuna (% 40)' da hizmetler sektöründe istihdam sağlanabilirken, şehirsel kesimde 2.0 milyon kişiye de ekonomik anlamda üretken iş sağlanması olanaklı olduğu ifade edilmiştir. 1987' de ekonomik anlamda üretken olmayan nüfusun toplam işgücü arzına oranının 1972' deki gibi % 11 yakınlarında kalacağı hesaplanmıştır.

1987-1995 döneminde daha hızlı büyüyen bir ekonominin yaratacağı istihdam olanakları ile istihdam sorunu çözümlenebilecektir denilmektedir. Bu dönemde işgücü arzındaki artış hızı ortalama % 2.7 dolayında iken, işgücü talebinin yılda ortalama % ^.6 artacağı tahmin edilmiştir. 1995' te 26.0 milyon dolaylarındaki işgücü arzının 6.2 milyonunun tarım, 5.6 milyonunun sanayi, 13. 4 milyonunun da hizmet sektöründen gelen işgücü talepleri ile istihdam edilebileceği ve çalışan nüfusun % 3' ü dolayında arızi işsizliğin var olabileceği tahmin edilmiştir.

1972' de tarım sektöründe emeğin zımni verimliliği 1.0 kabul edilirse aynı yılda sanayi ve hizmetler sektöründeki zımni verimlilik sırasıyla 4.7 ve 4.8 olarak hesaplanmıştır. 15 yıllık dönemde işgücü verimliliğinin tarımda yılda ortalama 5.1, sanayide yılda ortalama % 5.6, hizmetlerde ise yılda ortalama % 2.4 artacağı ve 1987' de yine tarım sektöründe verimlilik ölçü birimi olarak alındığında sanayi sektörüne nispi verimliliğinin 5.0, hizmet sektöründeki nispi verimliliğin de 3.3 dolayında olacağı tahmin edilmiştir. 1987-1995 dönemindeki verimlilik artışları ise tarımda yılda ortalama % 9.0, sanayide % 4.3, hizmetlerde ise % 2.5' tir. Bu değişmelerin 1995 yılında sektörlerin nispi verimlilik durumunda tarım lehine önemli bir düzelme ile sonuçlanabileceği belirtilmektedir.

Temel eğitimin süresinin 8 yıla çıkarılacağı ifade edilmiştir. 1995' te temel eğitimin birinci kademesindeki çağ nüfusunun tümüne, ikinci kademesindeki nüfusun % 75' ine eğitim olanağı sağlanacağı hedeflenmiştir. Orta öğretim okullaşma oranı 1995' te % 45 dolaylarına ulaşması ve bu eğitim kademesindeki öğrencilerin % 35' inin genel liselere, % 65' inin mesleki ve teknik liselere devam etmesi hedeflenmiştir. Yüksek öğretimde ise okullaşma oranının 1995' te %15 düzeyinde olması hedeflenmiştir. Örgün eğitimle karşılanamayan insan gücü açıklarının genel ve özellikle mesleki ya da teknik yaygın eğitim programları ile karşılanması öngörülmüştür. Yaygın eğitim araçları olarak pratik sağlık, pratik tarım ve pratik sanat okullarının geliştirilmesi ve iş öncesi eğitim merkezleri ve işbaşı eğitim sistemi ile yaygınlaştırılması yoluna gidilmesi öngörülmüştür.

İşgücü fazlasının ekonomik ve sosyal yapıdaki değişmeye uyumlu olarak açık işsizliğe dönüşmesinin belireceği V. Kalkınma Planı döneminden itibaren sanayileşme kararının tüm riskleri karşılama amacıyla işsizlik sigortası sisteminin aşamalı olarak uygulanması öngörülmüştür.

Eğitim sisteminin toplumun bütününden bağımsız olarak ele alınması ve geliştirilmesi olanaksız olduğu halde, planlı dönem uygulamasında eğitim sisteminde diğer ekonomik ve sosyal sistemler arasındaki ilişkiye gereken ağırlık verilmemiştir.

MEB' nda başlatılan "eğitim reformu" çalışmalarının genel kalkınma planı ilişki kurulmadan yürütülmesi nedeniyle bütünlüğe kavuşamamıştır.

Eğitim planlamasında üretim-insangücü-eğitim sistemleri arasında ve kişilerin talepleri, bölgeler, gelir grupları ve eğitimin içeriği arasındaki dengenin sağlanması zorunlu olmaktadır.

Temel eğitimde çevre ve yaşama düzeyine uygun ve kişilere beceri kazandıracak bir eğitim verme olanağı bulunmadığından eğitim teorik düzeyde kalmaktadır.

Ortaöğretim birinci devre büyük ölçüde temel eğitimin genişletilmiş tekrarı biçimindeki programlarıyla ağırlıkla genel üst öğrenimi besleyici bir kademe olmuştur.

Ortaöğretim ikinci devrede genel öğretimde (liseler) yığılmalar olmuştur.

Mesleki-Teknik yaygın eğitim fonksiyonel bir niteliğe kavuşturulamamıştır.

Eğitimin bütün kademelerinde -yoğun çabalara karşın- ders araç ve gereçleri yetersizliği sorunu devam etmektedir.

Bazı kademelerde öğretmen sayısı yetersiz ve bölgeler arası dengesiz bir öğretmen dağılımı vardır. Özellikle ilk ve yüksek öğretim dışındaki eğitim kademelerinde öğrenci/öğretmen oranı yüksektir.

Bütün eğitim sisteminde yöneltme yöntemi uygulanmadığından genel ve akademik eğitim kanalında gereğinden çok yığılma olmuş, mesleki v teknik öğretimdeki öğrenciler ise yetenek ve seçmelerden çok sosyo-ekonomik koşulların sonucunda bu alana yönelmişlerdir.

Eğitim kurumları ve eğitim programları ile iş piyasası ve çalışma yaşamı arasında ilişki kurulamamış, bu nedenle eğitimin fonksiyonel olması sağlanamamıştır.

Eğitim yatırımlarının öngörülen seviyede tahsis edilememesi ve gerçekleşmenin düşük olması eğitim hedeflerinin karşılanmasında güçlükler yaratmıştır.

Buna göre eğitim sistemi yeniden düzenlenecek ve bu düzenlemede şu ilkeler gözetilecektir:

Kaynakların sınırlılığı nedeniyle okul öncesi eğitimin de 1995 yılına kadar Milli Eğitim Bakanlığı ve ilgili diğer kuruluşların çabaları bir model geliştirme ölçeğinde olacak ve bu model çerçevesinde özel sektör teşvik edilecektir.

-Temel Eğitim

7-14 yaş grubunu kapsayan ve ilk beş yılı zorunlu olan sekiz yıllık temel eğitimin birinci dönemi 1977' de çağ nüfusunun % 100' ünü, ikinci dönemi 1995 yılında çağ nüfusunun % 75' ini kapsayacak biçimde düzenlenecektir.

Temel eğitim okuma-yazma ve vatandaşlık eğitimi yanında bu kademeyi bitirenlerin üretim sürecinde yararlanacakları, çevrenin ekonomik hayatına dönük meslek ve beceri programları ile desteklenecektir. Çalışma hayatı ve üst eğitim kademeleri için daha üstün bilgi ve becerilerle donatılmış kişilerin yetiştirilmesi sağlanacaktır. Bu kademede yöneltme yöntemi uygulanarak öğrencilerin yeteneklerine göre bir üst eğitim kurumuna devamları sağlanacaktır.

-Ortaöğretim

Ortaöğretim genel, teknik ve meslek liselerinden oluşacak, temel eğitimin ikinci döneminde öğrenciler kabiliyetlerine uygun olarak bu dallara yöneltileceklerdir. İnsangücü gereklerine göre mesleki ve teknik liselerde kapasite artışını sağlamak için bu okulların nitelikleri yükseltilecek, öğrencilere kendi alanlarında yüksek öğrenime devam etme olanağı sağlanacaktır. Bu dönemdeki eğitim 1995' te çağ nüfusunun % 45' i için sağlanacaktır.

-Ortaöğretim Üstü Kursları

Genel olarak orta ve yüksek öğretim arasında bir eğitim kademesine gerek duyulmamaktadır Ancak bazı meslek dallarında ivedilikle yetiştirilmesi gereken insangücü için orta ve yüksek öğretim arasında çeşitli kurslara yer verilecektir

-Yüksek Öğretim

Yüksek öğretim bir kanadıyla üst seviyeli uygulayıcı insangücünü diğer kanadıyla bilimsel araştırma alanları için araştırıcı, yüksek öğretim için eğitici, üretim ve hizmet süreci için yüksek sevk ve idareci yetiştiren bir eğitim kademesi olarak ve kalkınmanın çeşitli aşamalarındaki ihtiyaçlara süratle yanıt verebilecek bir esneklikte düzenlenecektir

Eğitim sisteminin ilk kademesinden itibaren uygulanacak olan iki kanaldan uygulayıcı ve tasarımcı (bilgi üretici-araştırıcı) yetiştirme ilkesi yüksek öğretimde 1-2 yıllık eğitim ve 4 yıllık yüksek öğretim kademeleri ile uygulayıcı, lisans üstü eğitimle de tasarımcı yetiştirme biçiminde sürdürülecektir.

Eğitim sisteminin tümünde getirilen yeniliklerin yüksek öğretim kademesine de tutarlı bir biçimde yansıyabilmesi için, ülke çapında bir yüksek öğretim politikası uygulanacak, bunun için de yüksek öğretim kademesinde süratle düzenleme sağlanacaktır.

Temel eğitimin ilk beş yılını ya da tümünü bitirip bir üst öğretime devam etmeyen kişiler için çeşitli sürelerde ve modüler biçimde (3, 6, 9, 12 ya da daha çok ay) düzenlenecek pratik sanat, pratik sağlık, pratik tarım okulları kurulacaktır. Üretim içinde de iş öncesi ve iş başında hizmet-içi eğitimi bu okullara paralel olarak geliştirilecek, üretim sürecindeki ya da dışındaki kişiler eğitimleri için her iki imkandan da yararlanacaklardır. Bu iki imkan insangücü gereklerinin yetişkin işçi (sanatkar) kesimini sağlayacaktır.

Örgün eğitim, pratik sanat okulları gibi yarı örgün, yarı yaygın eğitim ve üretim süreci içindeki eğitimin tümü arasında işbirliğini sağlayacak bir örgütlemeye gidilecektir.

1973-1974 öğretim yılında temel eğitim birinci kademede okul çağı nüfusu 5.770.200, toplam öğrenci 5193.100, okullaşma oranı % 90.0. Temel eğitim ikinci kademede okul çağı nüfusu 2.642.200, toplam öğrenci 1.170.500, okullaşma oranı % 44.3. Genel lisede okul çağı nüfusu 2.471.900, toplam öğrenci 326.200, okullaşma oranı % 13.2. Mesleki-teknik lisede okul çağı nüfusu 2.935.000, toplam öğrenci 171.800, okullaşma oranı % 5.85. Yüksek öğretimde toplam öğrenci 208.000, okullaşma oranı % 7.1.

1974-1975 öğretim yılında temel eğitimin birinci kademede okul çağı nüfusu 5.878.900, toplam öğrenci 5.408.500, okullaşma oranı % 92.0. Temel eğitim ikinci kademede okul çağı nüfusu 2.692.300, toplam öğrenci 1.208.800, okullaşma oranı % 44.9. Genel lisede okul çağı nüfusu 2.525.700, toplam öğrenci 338.400, okullaşma oranı % 13.4. Mesleki ve teknik lisede okul çağı nüfusu 3.053.400, toplam öğrenci 191.900, okullaşma oranı % 7.6. Yüksek öğretimde toplam öğrenci 232.000, okullaşma oranı % 7.6.

1975-1976 öğretim yılında temel eğitim birinci kademede okul çağı nüfusu 5.988.800, toplam öğrenci 5.689.300, okullaşma oranı % 15.0. Temel eğitim ikinci kademede okul çağı nüfusu 2.743.300, toplam öğrenci 1.261.900, okullaşma oranı % 46. Genel lisede okul çağı nüfusu 2.579.000, toplam öğrenci 345.600, okullaşma oranı % 13.4. Mesleki-teknik lisede okul çağı nüfusu 3.149.000, toplam öğrenci 229.500, okullaşma oranı % 8.9. Yüksek öğretimde toplam öğrenci 252.000, okullaşma oranı % 8.

1976-1977 öğretim yılında temel eğitim birinci kademede okul çağı nüfusu 6.111.900, toplam öğrenci 5.928.500, okullaşma oranı % 97.0. Temel eğitim ikinci kademede okul çağı nüfusu 2.792.800, toplam öğrenci 1.343.300, okullaşma oranı % 48.1. Genel lisede okul çağı nüfusu 2.631.100, toplam öğrenci 352.600, okullaşma oranı % 13.4. Mesleki-teknik lisede okul çağı nüfusu 3.231.400, toplam öğrenci 268.400, okullaşma oranı % 10.2. Yüksek öğretimde toplam öğrenci 275.000, okullaşma oranı % 8.5.

1977-1978 öğretim yılında temel eğitim birinci kademede okul çağı nüfusu 6.242.700, toplam öğrenci 6..242.700, okullaşma oranı % 100. Temel eğitim ikinci kademede okul çağı nüfusu 2.843.000, toplam öğrenci 1.441.400, okullaşma oranı % 50.7. Genel lisede okul çağı nüfusu 2.681.800, toplam öğrenci 308.400, okullaşma oranı % 13.4. Mesleki-teknik lisede okul çağı nüfusu 3.306.300, toplam öğrenci 308.400, okullaşma oranı % 11.5. Yüksek öğretimde toplam öğrenci 298.000, okullaşma oranı % 9.

Öngörülen sayısal gelişmenin gerçekleşmesindeki geri kalmalar genel kalkınma hedeflerine ulaşılmasını da engelleyeceğinden bu konudaki çabalar yoğunlaştırılacaktır.

Yüksek öğretimde kısa sürede çok sayıda teknik ve mesleki eleman yetiştirilmesi için bu okullara ayrılan ödenek yüksek tutulmuştur.

İlkokul programları ile ortaokul programları arasındaki mevcut uyuşmazlığı temelden kaldırmak, eğitimde fırsat eşitliğini köyde ilkokulun üstünde eğitim olanağı bulamayan çocuklardan yana sağlamak ve bu eğitim süresinin sonunda yetenekleri geliştirilmiş, mesleki beceriye yöneltilmiş, hızlı kalkınma sürecinde toplumun gelişmelerine katkıda bulunabilecek kişilerin yetiştirilmesi açısından eğitim sistemimiz tekrar incelenmiş ve temel eğitimi bu amaçlar içinde sağlayacak 8 yıllık okul biçimi saptanmıştır.

Bu eğitim sonunda bir üst eğitime devam etmeyecek fertler, yeterli bir temel eğitim almış olacaklarından çalışma yaşamına daha kolaylıkla uyabilecek, iş başında eğitim ve diğer yaygın eğitim olanaklarından daha iyi yararlanarak meslek elemanı haline geleceklerdir.

Genel liselerde yığılma önlenecek, 1995 yılında okullaşma oranı % 15.7 olacak şekilde yeni kayıtlar programlanacak, eğitim programları öğrencileri akademik eğitim kanalına hazırlayıcı nitelikte bilim ve kültür içeriğine önem verilerek düzenlenecektir.

8 yıllık temel eğitim sistemi için ÜBYKP dönemi sonunda 130 bin kadar sınıf ve çeşitli dallarda 180 bin kadar öğretmen gerekli olmaktadır.

Genel liselerde okullaşma oranı % 13.4, bu eğitim kademesinde toplam 16.400 öğretmenin görev alması hedeflenmiştir.

ÜBYKP dönemi sonunda okullaşma oranı bölgeler ve kız-erkek öğrenciler açısından büyük farklılıklar göstermiştir. Kır kesiminden ilkokuldan ortaöğretime geçiş % 25 dolayında olmuş oysa bu oran kentlerde % 75' i aşmıştır. ÜBYKP dönemi sonunda % 7.2' lik bir artış olmasına karşın okulsuz köy sayısı 3.116' dır.

Liselerde okullaşma oranı 14.6' ya çıkarak plan hedefini aşmıştır. Ancak liselerin çoğunluğunun kapasitelerinin üstündeki sayıda öğrenci ile öğrenim yapmaları öğretimin niteliğini olumsuz etkilemiştir.

Tarım meslek liseleri mevcut tarım meslek okulları, ev ekonomisi okulları ile hayvan sağlık okullarını kapsamına alacaklardır.

Orman teknisyeni niteliğinde teknik insangücü açıklarını kapatmak ve orman ürünlerini değerlendirmeye yönelecek teknisyenlerin yetiştirilmesi için orman tekniken okulları geliştirilecektir.

Ticaret liselerinin kamu ve özel sektörün ticaret ve hizmet alanlarına büro görevlerini yapabilecek nitelikte eleman yetiştirmek amacıyla yeniden düzenlenmesi gerçekleştirilecektir.

Özelliği olan diğer bir okul türü olarak İmam-Hatip Okulları (II.Devre) uygulamasına gerekli sayıda ilk kayıtlara devam edilecektir.

Öğretim süreleri 4 yıl olan teknik liseler öncelikle motor, makine, elektrik-elektronik, maden-izabe, kimya, teknik resim, yapı-sıhhi tesisat, harita-tapu kadastro, dokuma ve matbaa dallarında öğretim yapacaklardır.

Plan dönemi içinde teknik liselerde 110 bin öğrencilik bir kapasite yaratılması gerçekleştirilecektir.

Temel eğitime dal öğretmenleri sağlamak üzere MEB özel programlar düzenleyecektir.

Plan döneminde mevcut ilkokul öğretmenlerine kısa süreli eğitimle verilecek formasyon sonucu temel eğitim sınıf öğretmeni ihtiyacı karşılanmış olacaktır.

ÜBYKP dönemi sonunda öğretmenlerin istihdam koşulları, ekonomik ve sosyal sorunları, öğretmen mesleğine katılımı, dolayısıyla niteliği düşürmüştür. Öğretmen sayısındaki yetersizliğin yanı sıra öğretmen yetiştiren kurumların niteliği de giderek düşmeye devam etmiştir.

İmam-Hatip okulları uzun dönemde istihdam ve atıl kapasite sorunlarını önlemek üzere 1973-1974 öğretim yılında toplam öğrenci 11.000, ilk kayıt 3.500, mezun 3.590; 1977-1978 öğretim yılında toplam öğrenci 14.500, ilk kayıt 3.500, mezun 2.850 biçiminde bir gelişme göstermesi hedeflenmiştir.

İnsangücü hesaplarına göre 1995 yılında stratejik dallarda, gerekli insangücü açığı çok yüksek sayılara erişmektedir. Bu nedenle yüksek öğretimde uzun dönemde gerekli kapasiteyi yaratacak nitelik yükselmesini sağlayacak tüm yüksek öğretim sorunlarını kapsamlı bir biçimde ele alacak merkezi bir örgütleşmeye gidilmesinde kesin bir zorunluluk bulunmaktadır.

İstihdam yerinde bireyden beklenen formasyonu kazandırmaya dönük böylece eğitim süresini gereksiz uzatan genel bilgi verici programları asgaride tutam bir yaklaşımla, yüksek öğretimde insangücü gereklerini karşılamaya yönelmiş hir bir birimin eğitim süre ve programlarını ayrı ayrı yeniden düzenlemek gerekecektir.

Bu dönemde, her temel sektörde teknoloji üretecek ya da alınan teknolojinin ülke koşullarına adaptasyonunu gerçekleştirecek bilim adamı ve araştırıcı, öğretim üyeleri, üretim ve hizmet birimlerinde üst düzeyde yönetimi ve denetimi sağlayıcı elemanların yetiştirilmesi üniversitelerce sağlanacaktır.

Yüksek öğretimde, bir yanda teknoloji üreten ve uygulayan, diğer yanda genel ve mesleki teknik konu ayrımında insangücü gereklerinin verdiği dağılımı izleyerek 1995' te çağ nüfusunun % 15' inin kapsanması hedef alınacaktır.

ÜBYKP döneminde uygulayıcı meslek elemanı yetiştirilmesine ağırlık verilecek, gerekli alanlarda kısa süreli eğitim programları uygulanacak, sanayileşmenin gerektireceği tasarımcı ve teknoloji üretici insangücünün yetiştirilmesi için de lisansüstü eğitim çalışmaları sınırlı sayıda kuruluş tarafından yürütülecektir.

Yüksek öğretimde özellikle bazı dallarda gereğinden fazla olan öğrenci-öğretmen oranlarını düşürmek ve yeni yüksek öğretim kurumlarına öğretim üyesi sağlamak üzere yurt dışına doktora yapmak üzere öğrenci gönderilmesine devam edilecek, asıl ağırlık yurt içi lisansüstü eğiteme verilecektir.

Eğitimde fırsat eşitliğinin sağlanması amacıyla yüksek öğretimde öğrencilere kredi, burs ve yurt sağlanması çabaları geliştirilecek, yüksek öğretim öğrencileri için sosyal ve sağlık hizmetleri sağlanacaktır.

ÜBYKP döneminde plansız yüksek öğretim ve okul açılmıştır. Yüksek öğretim kurumlarının niteliksel gelişme yönünden geri kaldıkları ve özellikle özel kuruluşların kendi kendilerini eleştirme, denetleme, eğitim standardını kalkınmanın gerektirdiği düzeye yükseltme çalışmalarının yetersiz olduğu görülmektedir.

Yüksek öğretimde öğretmen sayısında belirli bir gelişme olmakla birlikte, öğrenci sayılarındaki gelişmeyle birlikte değerlendirildiğinde bu gelişmenin yetersiz olduğu görülmektedir.

Yeni açılan fakülte, akademi ve yüksek okullarda öğretim üyesi açığı sorunu ciddi boyutlara ulaşmıştır.

Yüksek öğretim kurumları ve kademeleri arasında amaç ve işlevlerine uygun program ve standartların bulunmayışı yeni kurum ve dalların ortaya çıkmasıyla hızlı bir biçimde genişleyen yüksek öğretimin giderek daha karmaşıklaşmasına neden olmaktadır.

Yüksek öğretimde uygulanan harç sistemi, mali gücü olmayan öğrencilere burs ve kredi sağlanması ile uyumlu olarak yüksek öğrenimin giderlerine katkıda bulunacak bir şekilde yeniden düzenlenecektir.

Yaygın eğitim; genel ve mesleki-teknik programlarıyla birbirini kendi içinde tamamlayacak ve esasta örgün eğitim sisteminin olanaklarını kullanacak şekilde örgütlenecektir.

Mesleki ve teknik yaygın eğitim sisteminin ağırlık kazanmasında önemli bir neden de 13-18 yaş grubu için 1977' ye kadar öngörülen okullaşma oranıdır. ÜBYKP döneminde 13-18 yaş grubunun yarıdan fazlası örgün eğitim sisteminin dışına bırakılmış olmaktadır.

Tüm mesleki-teknik eğitim faaliyetlerini koordine edici ve üretim sürecinin ihtiyaçlarını yönlendirici işveren-devlet katkısı temeline dayanan bir örgüt kurulacaktır.

Nitelikli işgücü ve sanatkar kesiminde görülün büyük açıkların hızla ve nitelikli elemanlarla kapatılmasını sağlamak amacıyla pratik sanat okullarına ağırlık verilecektir.

Tarım yayımı faaliyetlerinin daha etken olmasını sağlamak amacıyla pratik tarım okulları açılacaktır.

Genel yaygın eğitim programlarında görülen dağınık uygulamaya son vermek üzere, genel yaygın eğitim faaliyetlerinin tek elden yönlendirilmesi sağlanacaktır.

İlkokula dayalı üç yıl öğretim yaparak ebe ve hemşire yardımcısı yetiştiren sağlık okulları 1973-1974 öğretim yılından başlayarak ilk kayıtlarını pratik sağlık okullarına dönüştürülmüş olarak yapacaklardır.

Pratik tarım okulları uygulamasına 1973-1974 öğretim yılında başlanacak ve uygulamanın ÜBYKP dönemi sonunda tüm tarım liselerindeki fazla kapasiteyi kapsayacak biçimde geliştirilmesi sağlanacaktır.

Yaygın eğiteme Üçüncü Planda bir sistem bütünlüğü kazandırılması amaçlanmıştır. Ancak çeşitli yaygın eğitim etkinliklerinde bulunan kurumları arasında öngörülen işbölümü sağlanamamıştır.

İşbaşı ve hizmet-içi eğitim etkinliklerinin üretim birimleri tarafından kurulacak Meslek İhtisas Merkezleri yoluyla düzenlenmesi için ÜBYKP' de öngörülen gelişmeler gerçekleştirilememiştir.

Öte yandan, örgün eğitim dışında kalan geniş yığınların eğitim eksiklerini giderici, onların değişen toplumsal koşullara uymalarını sağlayıcı kentleşmenin, endüstrileşmenin ve tarımda ileri teknolojinin gerektirdiği bilgi ve becerilerle donatılmalarına yönelik kapsamlı bir yaygın eğitim sisteminin düzenlenmesi gereği ağırlığını korumaktadır.

Gezici Köy Kadını ve Erkek Kurslarının çalışmalarını pratik tarım ve kız sanat okulları ile uyumlu bir biçimde sürdürmeleri sağlanacaktır.

Gezici Köy Kadını kursları özellikle kırsal yörelerdeki kadının değişen koşullara uyumunu sağlayacak biçimde geliştirilecektir.

İstihdam etmek istedikleri elemanlara bazı özel bilgilerin verilmesini isteyen kuruluşlar "meslek ihtisas merkezleri" kuracak ve burada verilecek kısa süreli kurslarla yeni elemanların özel bilgi ve beceri kazanmaları sağlanacaktır. Ayrıca bu merkezler, kuruluşların hizmet-içi eğitim programları için kullanılacaktır.

TODAİE kamu kuruluşlarının her kuruluş için ortak olan (planlama, araştırma, bütçe, personel idaresi ve eğitim, teknik destek hizmetleri gibi) yöneticiler için hizmet-içi kurslar düzenleyecek. Yüksek nitelikli yöneticiler için akademik olmayan, fonksiyonel eğitim programlarını doğrudan uygulanacaktır.

TODAİE bakanlıkların ihtisasına giren yönetim konularında, hizmet-içi eğitim programlarının ortak çabalarla sürdürülmesini ve bu alanda genel koordinasyonu sağlayacaktır. Bu amaçlarla, TODAİE bir kamu hizmet-içi eğitim kurumu olacak biçimde yeniden düzenlenecektir.

İnsangücü Eğitim ve Mektupla Öğretim Genel Müdürlükleri, Halk Eğitim Genel Müdürlüğü ile birleşecek ve tek Genel Müdürlük olarak genel yaygın eğitim çalışmaları yürütülecektir.

Bağımlılık oranında izlenen değişmeler, doğurganlık dolayısıyla sosyo-ekonomik yapıdaki gelişmelerle de yakından ilişkilidir. Eğitim, şehirleşme, kadının çalışması ve sosyal mevkii ile genel gelir düzeyi gibi gelişmelerle doğurganlık arasındaki ilişkilerin varlığı araştırmalarla ortaya konmuştur. Bu sosyo-ekonomik faktörlerin yanı sıra çocuk ölüm oranlarındaki düşme ve doğurgan çağdaki evli kadın nüfusun yüzdesinin azalması, ailelerini bırakarak yurt dışına giden işçilerin sayısının yüksek oluşu gibi demografik faktörler de doğurganlığın azalmasında rol oynamaktadır. Doğurganlıkta ve ölümlülükte farklılaşmalar zaman içinde ve yöreler arasında da kendini göstermektedir. Sosyo-ekonomik yapıyla ilgili olarak bu farklılaşma; geri kalmış yörelerde yüksek, gelişmiş yörelerde düşük ölüm ve doğum oranları biçiminde ortaya çıkmaktadır.

Göçler, yaşanılan bölgenin ekonomik özellikleri sonucu doğmakta ve geri kalmış yöreler nüfus kaybetmektedir. Sanayileşmeyle birlikte göçler, kır-kent göçü, bir göç politikası uygulanmamakla birlikte, kaçınılmaz olmaktadır. Nitekim 1970-1975 döneminde 2.8 milyon kişilik kır-kent göçü gerçekleşmiştir. Böylece kır-kent göçünün kentleşme olgusuna katkısı 1970'li yıllarda % 63.0 dolaylarında olmuştur. Göç eden nüfusun özellikle genç yaşlarda olması, göç veren yörelerin yaş yapısını olumsuz yönde etkilemektedir.

Doğurganlık düzeyinde gerek ülke, gerek bölge ölçeğinde belirli bir azalma gerçekleşmiştir. Toplam doğurganlık oranının 1970-1975 arasında 4.97' ye düştüğü tahmin edilmektedir.

Ancak bölgeler arası farklılaşma eski özelliğini korumaktadır. Doğurganlık oranı Batı ve Güney Anadolu Bölgelerinde, Doğu ve Karadeniz Bölgelerine göre daha düşüktür. Öte yandan 1967-1968 yıllarında 6.1 olan kırsal alandaki doğurganlık oranı, 1973' te 5.3' e düşmüştür. Bu sayılar Türkiye' de doğurganlığın önemli bir değişme içinde olduğunu ortaya koymaktadır.

Toplam doğurganlık oranının, yüksek doğurganlık tahminlerinde sabit kalacağı, orta doğurganlıkta bu oranın her beş yılda bir % 5, alçak doğurganlıkta ise her beş yılda bir % 10 azalacağı varsayılmıştır. 1965-1970 arasında gerçekleşme orta ve yüksek doğurganlık arasında olmuştur. Bu neden ve nüfusun yaş yapısının gösterdiği özellikler göz önünde tutulursa, Üçüncü Plan döneminde hızlı bir azalma beklenmemiştir. Bununla beraber doğurganlığın, kalkınma ve şehirleşmenin bir sonucu olarak, orta doğurganlık düzeyinde bir azalış göstermesi beklenmiştir.

Birinci ve İkinci Planlar, kalkınmayı Türkiye' nin sanayileşmesine bağlamış, buna uygun olarak yatırımların dağılımında sanayiye özel bir yer vermiştir. Ancak, sanayileşmenin kısa dönemde tek başına istihdam sorununu çözmeye yetecek sayıda iş olanakları yaratamayacağı kabul edilerek istihdamın özel tedbirlerle desteklenmesi öngörülmüştür.

Planlı dönemde 15-64 yaş grubu yıllık ortalama artış hızının, aynı yaş istihdamının yıllık ortalama artış hızından daha yüksek olması, zamanla büyüyen bir "işgücü fazlası ve iradi çalışmayanlar" grubunu ortaya çıkarmıştır. Bu durum, geçmiş iki plan dönemi için yapılan istihdam tahminlerinden bazı sapmalar ortaya koymakta ve istihdamdaki artışların öngörülenin oldukça altında kaldığını göstermektedir

İnşaat sektörünün % 9.5 gibi çok büyük bir artış hızı göstermekte ve bu durum bu sektördeki elastikiyet katsayısının büyük, başka bir deyişle verimliliğinin çok düşük olacağı varsayımının bir sonucudur.

Tarım sektöründe sürekli eksik istihdamdan çok mevsimlik eksik istihdam önemli bir sorun olmaya devam edecektir.

1973 yılında enerji bunalımı ile başlayan ekonomik durgunlak ve artan işsizlik sonucu sanayileşmiş batı ülkeleri işçi alımlarını önemli ölçüde durdurmuşlardır. Böylece yurt dışında çalışan Türk işçilerinin sayısı 1973 yılından sonra azalmaya başlamıştır. 1973 yılında 766.800 kişiden, 1976 yılında 707.900 kişiye düşen yurt dışında çalışan işçi sayısı, 1997 yılından başlayarak özellikle Arap ülkelerine işçi göndermeleri sonucu 711.000 dolaylarına ulaşmıştır.

Toplam yurt içi işgücü fazlası 1972' de 2 milyon kişi ile % 13.13' ten, 2.2 milyon kişi ile 1977' de % 13.5' e yükselmiştir. Yaklaşık 2.2 milyon olan işgücü fazlasının 740.000 kadarı, Ekim 1977 sonunda tarımsal istihdam içinde gizli bulunan "işgücü fazlası" grubudur.

Tarımsal işgücü fazlası, sayıca daha az da olsa en faal aylar olan Temmuz-Ağustos' ta "gizli işsiz" durumundadır. Tarımsal mevsimlik işgücü fazlasının 1972-1977 döneminin Mart-Mayıs aylarında 3.6 milyona yani tarımsal istihdamın % 40' ına kadar çıktığı hesaplanmaktadır.

Sonuç olarak, Türkiye' de önemli ölçüde mevsimlik tarımsal işsizlik yanında, sürekli tarımsal gizli işsizlik de bulunmaktadır.

Yüksek nitelikli insan gücü kaynaklarının arttırılmasında, ekonominin yapısı ve bu yapının oluşturduğu talep göz önünde tutularak, transfer edilen teknolojiyi uygulayacak nitelikteki kişilerin yetiştirilmesi gerekirken, yetiştirilenler genellikle teorik düzeyde kalmışlardır.

Orta nitelikli insan gücü ihtiyaçlarının karşılanmasında, örgün eğitim kurumları önem kazanmış, yaygın eğitim yoluyla yetenekli işgücü sağlanmasında sistemli bir çaba gösterilememiştir.

Genellikle eğitim görmüş işgücünün toplam çalışanlara oranı yetersizdir.

Yüksek öğrenim gören nitelikli teknik insangücü kaynakları arttırılırken, ekonomi için aynı derecede önem taşıyan orta nitelikli teknik insangücü kaynaklarının arttırılmasına gereken önem verilememiştir.

Ortaöğretimde öğretmen sayısı, öğrenci sayısı artışı karşısında yetersiz kalmıştır.

Yüksek öğretimde öğretim üyesi sayısı yetersizdir. Yüksek öğretimde bilimsel ve teknik araştırmalara gereken ağırlık verilememiştir.

Mühendis başına düşen teknisyen sayıları giderek düşmektedir.

Doktor başına düşen yardımcı sağlık elemanı sayısı yetersiz olduğundan doktorlar daha alt nitelikteki hizmetleri yapmaya zorlanmakta ve kendilerinden beklenen hizmetin verimi düşmektedir.

Sevk ve idareciler sayısal yönden yeterliliğine karşılık nitelik açısından yetersizdir.

İnsangücünün bölgeler arası dağılımındaki dengesizlikler, özellikle sağlık alanındaki insangücünde ve öğretmenlerde belirgindir. 1970 yılında nüfusun % 8.9' unun yaşadığı 11 Doğu ve Güneydoğu ilinde toplam doktorların % 2.2' si çalışmakta, nüfusun 17.2' sinin yaşadığı üç büyük ilde toplam doktorların % 65.8' i çalışmaktadır.

Öğrenci başına düşen öğretmen sayısında bölgeler arası dengesiz bir dağılım vardır.

Yüksek nitelikli insangücü göçünün yanısıra 1965-1970 döneminde 90 bin dolayında yetişkin işçinin yurt dışına çıkışına bağlı olarak bu tür insangücü ihtiyaçlarını % 26 oranında arttırmıştır.

İnsangücünün yetiştirilmesinde başlıca sorunlar eğitime ayrılan kaynakların yetersizliği; teknik, mesleki ve genel eğitim arasında yatırımların dengesiz dağılımı, eğitim yatırımlarında olgunlaşma süresinin uzunluğu ve eğitim sisteminin ekonominin gelişmesine uyumunun sınırlı oluşudur.

Yüksek öğretimde sosyal bilimlerde arz artışı.

Ekonominin talep ettiği teknisyen arzının sınırlı kalışı.

Sevk ve idareciler ile yetişkin işçilerin arzında ortaya çıkan açık ve nitelik sorunu.

İnsangücü alanında beliren sorunların başlıca nedenlerinden biri, uygulanan yetersiz ve dengesiz ücret ve istihdam politikasıdır. Kamu ve özel kesim arasındaki ücret farkının yanısıra sektörler arası ücret farkı da nitelikli insan gücünün yurt dışına göçünü hızlandırmıştır.

İnsangücü arzındaki gelişmeler mevcut eğitim sistemine göre eğitim kurumlarının tam kapasite ile kullanımı varsayımına dayanarak saptanmıştır.

Sağlık alanındaki insangücü ihtiyaçları mevcut sağlık kurumları Üçüncü ve Dördüncü Plan dönemlerinde yataklı tedavi kurumlarında yaratılacak ek yatak kapasiteleri ile sosyalizasyon hizmetlerinin kapsamında öngörülen hedefler dikkate alınarak hesaplanmıştır.

Sevk ve idareciler ihtiyacı 1977' de 220 bin dolaylarında bulunacak, bu konudaki ihtiyaç arz kaynaklarının fazlalığı ve çeşitliliği nedeniyle nicelik yönünden karşılanacak, hizmet-içi yaygın eğitimden yararlandırılacaklardır.